Vrijheid versus Onzekerheid

Ik ben een kind van de jaren 70 en 80. In mijn jeugd hadden we duidelijke kaders. Onze waarheden haalden wij uit kranten, want internet bestond nog niet. En één grote waarheid die wij leerden, was dat er in het Oosten, achter de Muur, het Russische Kwaad regeerde. En dat Kwaad onderdrukte zijn burgers op een gruwelijke manier en dat Kwaad kon elke dag een atoombom op je afvuren. Ik had er slapeloze nachten van.

Maar, in 1989, in het jaar dat ik 25 werd, viel die Muur. Ineens was er geen IJzeren Gordijn meer. De euforie was groot, want de Koude Oorlog was voorbij en Oost-Europa lag open om verkend te worden. Dus de zomer daarop ging ik op vakantie naar Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije en Hongarije. De beklemmende sfeer die ik er aantrof, maakte diepe indruk: gelige smog boven steden, troosteloze wijken met grijze Plattenbau, lanen zonder bomen, bossen verwoest door zure regen, lege straten, want amper restaurants, amper cafés en amper winkels. En bovenal: schuwe mensen met wie je nauwelijks contact kreeg.

Deze grimmige kennismaking met het Oostblok bleef jarenlang door mijn hoofd spoken en twee decennia later besloot ik mijn fascinatie voor de DDR te verwerken in Het Dossier, mijn 2e thriller. Ik begon met desk research en hoe meer ik las, hoe meer ik huiverde. “Die mensen leefden in de hel,” dacht ik. Het bewind was immers zeldzaam repressief en had de grootste geheime dienst ooit: 1 op de 50 inwoners was informant voor de Stasi. Ter vergelijk: bij de Gestapo was 1 op de 2.000 spion.

Vervolgens ging ik leeftijdgenoten interviewen over hun jeugd in de DDR. De schets die ze gaven, verwarde me. Zeker, ze waren blij met de val van het regime, maar ik proefde ook een zweem van heimwee naar het leven achter de Muur. Want, zo vernam ik: aan de nieuw verworven Vrijheid kleefde één groot nadeel, namelijk Onzekerheid. Je kon tegenwoordig nergens meer op bouwen. Je moest voor alles vechten: voor een baan, voor een woning, voor een plek op school, etc. En opeens realiseerde ik me dat onzekerheid mensen ongelukkig kan maken. Vooral als je in een totalitair systeem bent opgegroeid en je niet (meer) de wendbaarheid hebt om mee te laveren in de Westerse competitiestrijd.

Één iemand zei het zelfs letterlijk: “In de DDR hadden we weliswaar geen vrijheid, maar we wisten wel waar we aan toe waren. En zolang je de regels volgde en geen domme dingen deed, had je het goed.”

De enige persoon die ik sprak die NUL heimwee had naar het leven achter de Muur was een ex-gevangene van de Stasi. Hij had dus “de regels” van het DDR-regime niét gevolgd en wél “domme dingen” gedaan. Namelijk proberen te vluchten naar het westen… Naar de vrijheid.

Zijn verhaal werd uiteindelijk het verhaal van Josta, de hoofdpersoon in Het Dossier. Want ook ík heb geen heimwee naar een wereld met een Muur en koos daarom voor het perspectief van een kunstenaar, want het is juist de kunstenaar voor wie vrijheid de bron is van creativiteit…